Մեծ եղեռնի նախօրյակին Օսմանյան կայսրության Ա մասնավորապես Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության թվաբանակի խնղիրը Հայկական հարցի և Հայոց ցեղասպանության պատմության ուսումնասիրության բաղկացուցիչ մասերից մեկն է:

Թուրքիայի կառավարող շրջաններր և նրանց կողմից հրահանգավորվող ժխտողական պատմագրությունը լայնորեն շահարկում են արևմտահայության թվաքանակի վերաբեր­յալ՝ 1878-1914թթ. հաճախ հակասական վիճակագրական տվյալները՝ ձգտելով ապացու­ցել, որ առաջին՝ «ժողովրդագրության տեսանկյունից Օսմանյան կայսրությունում որևէ Հայաստան գոյություն չի ունեցել», և դրանով իսկ անհիմն էին Հայկական հարցի համա­տեքստում բարեփոխումներ իրականացնելու արևմտահայության պահանջները, և երկ­րորդ՝ Հայոց ցեղասպանությանը չէր կարող գոհ գնալ 1,5 միլիոն հայ, քանի որ այդքան հայ բնակչություն Օսմանյան կայսրությունում չկար:

Հոդվածում ներկայացվում և վերլուծության են ենթարկվում էրգրումի նահանգի 1878-1914թթ. հայ բնակչության թվաքանակին վերաբերող հիմնական ամբողջական վիճակագրական տվյալները դասակարգված ըստ ծագման՝ օսմանյան, Կ. Պոլսի հայոց պատրիար­քարանի, հայկական այլ, ռուսական և արևմտյան: Կազմվել են օսմանյան, հայկական, ռուսական ու արևմտյան հեղինակների տվյալների ընդհանրական -համեմատական աղ­յուսակներ:

Փորձ է արվել ներկայացնելու Մեծ եղեռնի նախօրյակին էրգրումի նահանգի հայ բնակչության մոտավոր թվաքանակը գավառակ առ գավառակ՝ հաշվումները հիմնելով Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանի՝ 1913-14թթ. մարդահամարի տվյալների վրա և ճշտե­լով դրանք Մեծ եղեռնը վերապրածների կողմից հաղորդվող տեղեկությունների, արևմտա­հայ փախստականների հաշվառման տվյալների և հայկական օժանդակ այլ սկզբնաղբ­յուրների միջոցով:

ա. էրզրումի նահանգի վարչատարածքային բաժանումը 1878-1914թթ.

էրզրումի նահանգր կազմավորվել է 16-րդ դարում: 19-րդ դարի 30-60-ական թթ.  այն ընդգրկում էր Արևմտյան Հայաստանի մեծ մասը: 1875թ. դրությամբ բաժանվում էր Էրզրումի, Կարս-Չրլդըրի, Վանի, Բիթլիսի, Հաքյարիի և Խոզաթի (Դերսիմ) գավառների: 1877-78թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Ռուսաստանին են անցնում Արդւսհաս ու Կարսր, իսկ օսմանյան վերահսկողության տակ մնացած նահանգի տարածքի կազմի դուրս են հանվում Վանր և Մուշր:

1880-ական թթ. սկզբներին էրզրումի նահանգը բաժանվում էր 4 սանջակների, 2 կազաների և 142 նահիեների: Դրանք էին՝ 1) էրզրումի սանջակ, բաժանված էր 7 կազսւ ների՝ Օվա, Բասեն, Թորթում, Խնուս, Քըղի, Դերջան և Կիսկիմ, 2) Բաբերդի սանջա, որի կազմի մեջ էին մտնում Բաբերդ, Սպեր, Քաղկիթ և Շեյրան կազաները, 3) Երզնկայի սանջակ՝ բայազետ, Դիադին, Ղարաքիլիս, Ալաշկերտև Այնթափկազաներով:

1888թ. Բաբերդի սանջակր լուծարվում Է, Բաբերդը և Սպերը՝ որպես կսպանեք ընդգրկվում են Երզնկայի սանջակի կազմի մեջ, այնուհետև մտնում են Էրզրումի սանջսւ կի կազմի մեջ (1890-ական թթ. սկգբին): Քաղկիթն ու Շեյրանը մտնում են Տրապիզով նահանգի Գյումուշխանե գավառի կազմի մեջ:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին Էրզրումի նահանգի վարչական բաժանումն ուներ արդեն հետևյալ պատկերը. 1) Էրզրումի գավառ, բաղկացած Էր 9 գավառակներից՝ Էրզրում, Բաբերդ, Բասեն, Խնուս, Քըղի, Դերջան, Կիսկիմ, Սպեր և ՆւաՏր վան. 2) Երզնկայի գավառ, որի կազաներն էին 5-ր՝ Երզնկա, Կամախ, Ռեֆահիե (Կեր ճանիս), Գուրուչայ և Բոլոմեր. 3) Բայազետի գավառ՝ կազմված Բայազետի, Դիադին]ւ Ղարաքիլիսեի, Ալաշկերտի և Այնթափի կազաներից:

էրզրումի նահանգը բաժանված էր 8 եկեղեցական թեմերի միջև, որոնք էին՝ 1) Կա րինի արքեպիսկոպոսական վիճակ (պարունակում էր էրզրումի, Խնուսի, Թորթում} Սպերի և Կիսկիմի գավառակները). 2) Երզնկայի եպիսկոպոսական վիճակ (ընդգր կում էր Երզնկայի, Ռեֆահիեի, Գուրուչայի գավառակները). 3) Բաբերդի եպիսկուտ սական վիճակ (իրավասություններր տարածվում էին Բաբերդի գավառակի վրա). 4) Բասեն եպիսկոպոսական վիճակ (Բասենի գավառակ). 5) Դերջանի եպիսկոպոսակաք վիճակ (Դերջանի գավառակ). 6) Կամախի վանական վիճակ (րնդգրկում էր Քեմախ և Գուրուչալ գավառակները). 7) Խորձեանի (Քըդիի) եպիսկոպոսական վիճակ (Քըղիի գավառակ). 8) Բագրևանդի եպիսկոպոսական վիճակ (ընդգրկում էր Բայազետի uանջակը):

բ. Օսմանյան աղբյուրները էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ

Օսմանյան վիճակագրական տվյալները ներկայացնում են 1878-1914թթ. էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի հետևյալ պատկերը.

1.    1880թ. վիճակագրություն՝ 49,599 շունչ (միայն արական բնակչություն:

2.     1887թ.՝ 106,768 շունչ:

3.     1881/82-1893թթ. մարդահամար՝ 109,808 շունչ:

4.     1906թ. մարդահամար՝ 118,169 շունչ:

5.    1914թ. վիճակագրական տվյալներ՝ 136,618 շունչ:

Էրզրում նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ օսմանյան մարդա համարների տվյալները քիչ աղերս ունեն իրականության հետ: Նախ, ինչպես ակնհայտ էրևում է աղյուսակում բերված տվյալներից, իգական բնակչությունը պարզապես թերհաշվարկվել է շուրջ 20%-ով:

Բացի դրանից, օսմանյան տվյալների՝ իրականությանը չհամապատասխանելը բացահայտ երևում է Առաջին աշխարհամարտի առաջին ամիսներին Արևելյան Հայսա տանում ապաստանած էրզրումի նահանգից գաղթականների հաշվառման տվյալներ) հետ դրանց համադրման միջոցով: Բաղդատենք 1914թ. օսմանյան վիճակագրություն; 1915թ. հունվարի 30-ին կատարած գաղթականների մեկօրյա մարդահամարի տվյալնե րի հետ:

Աղյուսակ 2. էրզրումի նահանգի մի քանի գավաոսւկների հայ բնակչության թվսւքանակը Մեծ եղեոնի նախօրյակին

Ինչպես տեսնում ենք, թեև մեկօրյա մարդահամարի ցուցակը թերի է, ոչ բոլոր հայկական գյուղերի բնակիչներին էր հաջողվել խուսափել կոտորածից և հաղթահարել գաղթի ճանապարհի դժվարությունները, սակայն անգամ դրա թերի տվյալներով Ռուսաստա­նին սահմանակից գավառակներն ունեին շուրջ 50%-ով ավել բնակչություն, քան ցույց է տրված թուրքական վիճակագրության կողմից:

գ. Հայկական աղբյուրները էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ

§ 1. էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակն ըսա Կ. Պոլսի հայոց

պատրիարքարանի տվյալների

1878-1914թթ. էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ առատ վիճակագրական նյութ են պարունակում հայկական աղբյուրները:

Այսպես, համաձայն Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանի կողմից 1878-80թթ Արևմտ­յան Հայաստանում անցկացված մարդահամարի արդյունքների, որոնք 1880թ. ամռանը պատրիարք Ներսես Վարժապետյանի կողմից ներկայացվել էին Օսմանյան Թուրքիա­յով Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Ջորջ Գոշենին, նահանգում բնակվում էր 134,000 հայ (1881թ. հայոց պատրիարքարանի նորացված և ճշտված ցուցակի տվյալներով՝ 136,147 հայ):

  1902թ. Օսմանյան կայսրության հայկական եկեղեցական թեմեր ուղարկված շրջաբերական նամակով հայ բնակչության ընդհանուր հաշվառում է նախաձեռնել պատրիարք Մաղաքիա Օրմանյանը: Օրմանյանի տվյալների համաձայն՝ նահանգի հայ բնակչության ընդհանուր թիվն էր 203,400 շունչ:

1912թ. Հայկական հարցի վերաբացման կապակցությամբ հայոց պատրիար­քարանին կից ստեղծված Ապահովության հանձնաժողովը պատրիարքարանի տվյալների հիման վրա պատրաստել և մեծ տերությունների դեսպաններին է ներ­կայացրել երկու վիճակագրական աղյուսակներ, որոնք արտացոլում էին 1882 և 1912թթ. Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության թվաքանակը: Ըստ այդ տվյալ­ների՝ 1882թ. էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թիվն էր 280,ООО, իսկ 1912թ.՝ 215,000 շունչ:

Հայոց պատրիարքարանի կողմից էրզրումի նահանգի հայ բնակչության հաշվառում է իրականացվել և Առաջին աշխարհամարտի նախօրյակին՝ 1913-14թթ.: Այդ մարդահամա­րի տվյալներով նահանգում բնակվում էր 202,389 հայ:

Աղյուսակ 3. էրգրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքսւնակն ըստ հայոց պատրիարքարանի տվյալների, 1878-1914թթ.

 Մեծ եղեռնի նախօրյակին էրգրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակին վերաբերող հայոց պատրիարքարանի տվյալները (203,000-215,000 շունչ) շուրյ 1,5 անգամ բարձր են օսմանյան տվյալից (136,618 շունչ) ե այդ առումով շատ ավե­լի մոտ իրականությանը, սակայն գավառակ առ գավառակ պատրիարքարանի տվյալ ների քննությունը ցույց է տալիս, որ դրանք որոշ դեպքերում զերծ չեն թերություննե­րից:

§ 2. Հայկական այլ աղբյուրների վիճակագրական տվյալները

Խնդրո առարկա ժամանակաշրջանի հայ ուսումնասիրողներից նահանգի հայ բնակչության վերաբերյալ ամբողջական վիճակագրական տվյալներ են հաղորդում Վահան վարդապետ Պարտիզակցին, Ալեքսանդր Երիցյանցը, Մ. Ավետիսյանը, Ա- Դոն և այլք:

Ըստ Վահան Պարտիզակցու՝ 1879թ. լույս տեսած «Խոսք գՀայրենեաց» աշխա­տությանը կից վիճակագրության՝ նահանգի հայ բնակչության թիվն էր 170,000 շունչ: 1880թ. նոյեմբերի 15-ին «Մասիս» թերթում հրապարակվում է Վահան Պարտիզակ­ցու վիճակագրական մեկ այլ ցուցակ, որի համաձայն՝ նահանգն ուներ 17,900 տուէ հայ բնակչություն: Հեղինակը նշում Է, որ վիճակագրությունը քաղել Է «կէս պաշտօնական կամ անձնական կերպով գտած աղբիւրներէ»: Ըստ Վահան Պարտի­զակցու՝ հայ բնակչության հստակ թվաքանակ տալ անկարելի է, «վասնզի Թուրբիոյ մէջ անձ համրելը անհնար է, ոչ Օսմանեան պետութիւնը եւ ոչ ազգային որեւէ իշխանութիւն կարող է առ այդ»: Հեղինակի դիտարկմամբ մեկ տան շնչերի միջին թիվը գյուղերում պետք է ընդունել 8, իսկ քաղաքներում՝ 5-6 շունչ, ընդհանուր միջինը՝ 7 շունչ:

Հայ ուսումնասիրող Ա. Երիցյանցի՝ 1880թ. կազմած վիճակագրությամբ նահանգն ուներ 176,490 շունչ հայ բնակչություն: Հեղինակն իր հաշվարկները կատարեփս որպես աղբյուր օգտագործել է զինապարտների և աշարի գանձման ցուցակները, էրգրումի առաջնորդարանի արխիվի նյութերը, թուրքական նահանգային սալնամեներից Ա այլ տպագիր աղբյուրնե­րից քաղված տվյալներ:

1890թ. Օսմանյան կայսրության, այդ թվում Ա էրգրումի վիլայեթի ազ­գաբնակչության վերաբերյալ վիճակագրական տվյալներ է հաղորդում հայ ուսում­նասիրող Մ. Ավետիսյանը, որոնց համաձայն՝ նահանգում բնակվում էր 420,000 հայ:

1912թ. լույս է տեսել հայ պատմաբան, տնտեսագետ Ա վիճակագիր Ա-Դոյի «Վանի, Բիթլիսի ե էրգրումի վիլայեթները» ուսումնասիրությունը, որտեղ հեղինակը ներկայաց­նում է էրգրումի վիլայեթի վիճակագրական պատկերը 1909թ. Արևմտյան Հայաստան կատարած իր ճանապարհորդության ընթացքում հավաքած նյութերի հիման վրա: Ա-Դոն իր վիճակագրությունը կազմելիս հիմնականում օգտվել է առաջնորդարաններում պահվող տարբեր ցուցակներից: Ըստ Ա-Դոյի՝ նահանգի հայ բնակչության թիվն էր 159,593 շունչ:

Աղյուսակ 4. 1878-1914թթ. էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ հայկական ոչ պաշտոնական աղբյուրների վիճակագրական տվյալներ

  Վերոնշյալ տվյալներից արժեքավոր աղբյուրագիտական նշանակություն ունեն և կարող են օգտագործվել համապատասխան ժամանակաշրջանին վերաբերող հայոց պատրիարքարանի վիճակագրությունը ճշտելու համար թերևս միայն Երիցյանցի ե Ա-Դոյի տվյալներդ քանի որ միայն դրանք են պարունակում գյուղացուցակներ: Որոշակի արժեք են ներկա­յացնում Վահան Պարտիզակցու ըստ թեմերի տվյալներր, քանի որ հեղինակը նշում է տվյպ թեմում հաշվառված հայաբնակ բնակավայրերի թիվը, ինչը հնարավորություն է տալիս այն համեմատելու եկեղեցական ծագում ունեցող այլ վիճակագրական ցուցակների հետ:

դ. Ռուս և արևմտյան հեղինակների վիճակագրական տվյալները էրզրումի

Նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ վիճակագրական ամբոդջակա! տվյալներ են պարունակում անգլիական և ռուսական դիվանագիտական ներկայացուցիչ Վերոնշյալ հեղինակներից Վ. Քինեն և Վ. էվերեթը իրենց հաշվարկները հիմնում ների (հյուպատոսների) զեկույցները, ռազմական հետախույզների տեղեկագրերր: Օտարերկյա ճանապարհորդների և ուսումնասիրողների վիճակագրական տվյալներից լայն տարածում ՝ գտել Վիտալ Քինեի վիճակագրությունը:Ըստ Վ. Քինեի վիճակագրության՝ նահանգի հայ բնակչության թիվը կազմում էր 134.967 շունչ: Օսմանյան կայսրության ե մասնավորապես Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության թվաքականի վերաբերյալ 1880-90-ական թթ. բրիտանացի դիվանագետների կողմից կա­տարված հաշվումները հանրագումարի են բերված «Քուրդիստանում» Մեծ Բրիտանիայի նախկին հյուպատոս գնդապետ Վիլյամ էվերեթի կողմից 1895թ. մայիսին պատրաստած զեկուցագրում: էվերեթր նշելով, որ վիճակագրական տվյալներն իրար հակասում են, էրզրումի նահանգի համար հաղորդում է 134,902 հայ բնակչության մասին, որից 10,000-ը՝ կաթոլիկ, 905-ը՝ բողոքական: Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին էրզրումի հայ բնակչութ­յան թվաքանակի վերաբերյալ տվյալներ են հաղորդում նաև ռուսական դիվանագիտա­կան աղբյուրները: Այսպես, ըստ էրզրումում Ռուսաստանի գլխավոր հյուպատոս Շտիրների՝ Կ. Պոլսում ռուս դեսպանին հասցեագրված 1912թ. նոյեմբերի 19-ի հեռագրի, նա­հանգում բնակվում էր 210,000 հայ: էրզրումում Ռուսաստանի գլխավոր հյուպատոս Ադամովի տվյալներով 1914թ. նահանգն ուներ շուրջ 200,000 հայ բնակչություն^:

Աղյուսակ 5. Ռուս և արևմտյան հեղինակների վիճակագրական տվյալները ւէրգրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ (1878-1914թթ.)

 Վերոնշյալ հեղինակներից Վ. Քինեն և Վ. էվերեթը իրենց հաշվարկները հիմնում են թուրքական տվյալների վրա, Շտիրների և Ադամովի տեղեկությունների ադբյուրը հայտնի չէ, թեև նրանք ըստ էության  երկրարդում են նույն թվականներին Հայկա կան հարցի վերստացման կապակցությամբ հայոց պատրիարքարանի հրապարակած տվյալները: Հատկանշական է, որ վերոնշյալ բոլոր հեղինակները էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի իրենց հաշվումներում անհրաժեշտ են համարել թուրքական վիճակագրական տվյալների համեմատ ավելացնել հայերի թիվը շուրջ 30-100%-ով:

ե. էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակը Մեծ եղեոնի նախօրյակին՝ ըստ գավառակների

Մեծ եղեոնի նախօրյակին նահանգի հայ բնակչության թվաքանակը որոշելու համպ ելակետային ենք րնղունում հայոց պատրիարքարանի՝ 1914թ. վիճակագրությունը այ ճշտելով օժանդակ արժանահավատ նյութերի միջոցով, որոնք են՝ փախստականներ! հաշվառման ցուցակները, Մեծ եղեռնը վերապրածների կողմից հաղորդվող տվյալներ ռուսական զորքերի կողմից էրզրումի գրավումից անմիջապես հետո՝ Ամենայն Հայ» Կաթողիկոսի հանձնակատար եկեղեցական պաշտոնյաների կողմից 1916թ. վերջերին I 1917թ. սկզբներին կազմված վիճակագրական ցուցակները:

էրզրումի գավաո

Ըստ հայոց պատրիարքարանի՝ 1913-14թթ. մարդահամարի տվյալների՝ գավառակ 43 հայաբնակ բնակավայրերում ապրում էր 37,480 շունչ հայ (6,355 տուն): Այս տվյալ համադրումր Մեծ եղեռնը վերապրածներից քաղած տեղեկությունների հետ ցույց է տափ որ պատրիարքարանը թերհաշվառել է էրզրումի գավառակի հայ բնակչությանը: Այսպեւ համաձայն «Կարնո և շրջանի հոգևոր տեսուչ» Զավեն վարդապետի՝ 1916թ. դեկտեմբերին կազմած վիճակագրության՝ Մեծ եղեռնի նախօրյակին գավառակի 37 գյուղերա (առանց էրզրում քաղաքի) բնակվել է 35,578 շունչ հայ:

Պատրիարքարանի տվյալներից բարձր է նաև Մեծ եղեռնր վերապրածների հաղորդա տեղեկությունների հիման վրա 1917թ. Ամատունու կողմից կազմված վիճակագրություն Ստորև համեմատենք Պատրիարքարանի՝ 1913-14թթ. մարդահամարի, Զավեն վարդապետի և Ամատունու ցուցակներում առկա մի քանի բնակավայրերի տվյալներր:

Աղյուսակ 5.  էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակը Մեծ եղեոնի նախօրյակին

: