• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերներ
• Կայքի քարտեզ

Վանի նահանգ. Վանի էյալեթ (մինչև 1864-ը), Վանի վիլայեթ, վարչատարածքային միավոր Արևմտյան Հայաստանում: Կենտրոնը՝ Վան: Համապատասխանել Է հիմնականում Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգին:

Գտնվելով Օսմանյան կայսրության և Պարսկաստանի սահմանագլխին՝ Վանի նահանգը XVI-XVII դդ. բազմիցս դարձել է արյունալի պատերազմների թատերաբեմ, ավերվել է և ամայացել: Պարբերաբար կրկնվող ջարդերը, բռնագաղթն ու արտագաղթը, ինչպես նաև Հյուսիսային Միջագետքից մեծ քանակությամբ քրդական ցեղերի մուտքը լուրջ փոփոխություններ են առաջացրել երկրամասի ազգային կազմում: Չնայած դրան XIX դ. վերջին քառորդին այն Արևմտյան Հայաստանի առավել հայաշատ նահանգներից էր: Որոշ տվյալներով 1878-80-ին հայերի թիվը 250 հզ. էր (ըստ Վանի առաջնորդարանի՝ 300 հզ.) կամ ամբողջ բնակչության 55-60%: Սակայն համիդյան բռնապետությունը ծանր հարված հասցրեց տեղի հայությանը: Միայն 1894-96-ին կոտորվեցին 20 հզ., բռնի մահմեդականացվեցին 30 հզ., գաղթեցին 20 հզ. հայեր: Հիմնահատակ կործանվեցին բազմաթիվ հայկական գյուղեր (հատկապես՝ Արճեշում, Աղբակում, Արծկեում և այլուր), զգալիորեն ուժեղացավ մահմեդական տարրը: Այս ամենով հանդերձ, հայերն առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին նահանգի ամենաստվար էթնիկ տարրն էին: Կ. Պոլսի պատրիարքարանի տվյալներով, 1912-ին Վանի նահանգի հայ բնակչության թիվը 197 հզ. էր: 1914-ին ավելի քան 445 hq. բնակիչներից հայեր էին 200 հզ. (45%), քրդեր և եզդիներ՝ 130 հզ. (29,5%), ասորիներ՝ 80 հզ. (18%), թուրքեր՝ 33 հզ. (7%), հրեաներ, կովկասյան լեռնականներ, գնչուներ և այլք՝ 2,3-3 hq. (0,5%): Հայ բնակչությունը գերազանցապես կենտրոնացած էր Վանի գավառում (185 հգ.), որի գավառակների մեծ մասում, այդ թվում՝ նաև Վան քաղաքում, գերակշռություն ուներ:

1915-ին Մեծ եղեռնի ժամանակ, Վանի նահանգի հայ բնակչությունը թեև ծանր կորուստներ կրեց (26-28 հզ. զոհ), բայց հերոսական ինքնապաշտպանության շնորհիվ հիմնականում կարողացավ փրկվել (տե՛ս Վանի հերոսամարտ 1915): Երբ ռուսական բանակը հայ կամավորների հետ գրավեց (1915-ի մայիսի 6-ին) Վանը, այստեղ կազմավորվեց հայկական նահանգապետություն Արամ Մանուկյանի գլխավորությամբ: Սակայն հուլիսին քաղաքական նկատառումներից թելադրված ռուսական զորքերի նահանջի հետևանքով տեղի վերապրած հայերն ստիպված էին թողնել իրենց բնօրրանը և նորանոր զոհերով (մոտ 50 հզ.) գաղթել Արևելյան Հայաստան ու Կովկաս: Կոտորվել կամ հեռացել են նաև ասորիները, եզդիները: Վանի նահանգը լիովին հայազրկվել է 1918-ին, երր այնտեղ վերահաստատված շուրջ 25 hq. հայերը թուրքական բանակի հարձակման սպառնալիքի տակ կրկին հեռացել են:

Գ. Բադալյան

Գրականության ցանկ

«Հայկական հարց հանրագիտարան», Երևան, 1996թ.

Սրվանձտյանց Գ., Երկ., հ. 1, Ե„ 1978:   

«Վասպուրական և յուր գավառներ», «Մասիս», 1882, N 3219-3220 

Ծերուկ, «Վանի նահանգ ներկայումս», «Մուրճ» 1904, N 3-5, 9:

Ա-Դո, «Վանի, Բիթլիսի և էրզրումի վիլայեթները», Ե., 1912: 

Նույնի «Մեծ դեպքերը Վասպուրականոլմ 1914-1915 թվականներին», Ե, 1917:

Բադալյան Գ., «Վանի նահանգը 1840-ական-1914 թթ (վարչա-քաղաքական և դեմոգրաֆիական ուսումնասիրություն)», ԲԵՀ, 1986, N 3: 

Նույնի «Վանի նահանգի հայաբնակ բնակավայրերի ցուցակներն ըստ աոանձին գավառակների և գյուղախմբերի», ԲԵՀ, 1987, N2

Линч X. Ф. Б.. “Армения....” т. 2 Тифлис. 1910.  

Маевский В. Т. “Ванский вилайет. Военно-статистическое описание’’, Тифлис, 1901: 

Նույնի, “Военно-статистическое описание Ванского и Битлисского вилайетов”, Тифлис. 1904: 

Ерицов A., Опыт статистического очерка народонаселения Турецкой Армении, Тифлис, 1881,

Cuinet V., La Turquie d' Asie, t. 2, P., 1892.